इंदिरा गांधी आणि भारतीय बँकिंग क्रांती – सामान्य जनतेसाठी नवयुगाची सुरुवात

इंदिरा गांधी आणि भारतीय बँकिंग क्रांती – सामान्य जनतेसाठी नवयुगाची सुरुवात

✍️ लेखक – अर्थतज्ज्ञ अमरसिंह जगदाळे सरकार

---

भारताच्या आर्थिक इतिहासात अनेक निर्णायक टप्पे आले, परंतु इंदिरा गांधी यांचे नेतृत्व हे भारतीय बँकिंग व्यवस्थेच्या परिवर्तनाचे सर्वात मोठे आणि ऐतिहासिक पान आहे. आज आपण "जनतेच्या बँका" म्हणून ओळखत असलेल्या राष्ट्रीयीकृत बँकांचे बीज इंदिराजींनीच पेरले.
हा लेख त्या काळातील पार्श्वभूमी, निर्णय, परिणाम आणि आजच्या काळातही त्या क्रांतीची जाणिव का होते यावर प्रकाश टाकतो.

🌾 पार्श्वभूमी – श्रीमंतांच्या तिजोरीतून जनतेच्या हातात अर्थसत्ता

१९६० च्या दशकात भारतात बँकिंग क्षेत्र मुख्यतः काही खासगी घराण्यांच्या ताब्यात होते. त्या बँकांचे उद्दिष्ट फक्त मोठ्या उद्योगांना कर्ज देणे, शहरांमध्ये शाखा ठेवणे आणि नफ्यावर लक्ष ठेवणे असे होते.
ग्रामीण भारत, शेतकरी, लघुउद्योग आणि सामान्य नागरिक बँकिंग सेवांपासून पूर्णपणे वंचित होते. गरीब माणसाला कर्ज मिळणे म्हणजे जणू अशक्यच!

इंदिरा गांधींनी ही सामाजिक असमानता ओळखली आणि ठामपणे म्हटले –

"बँका हा केवळ नफ्याचा व्यवसाय नाही, तर सामाजिक विकासाचे साधन आहे."

🏦 राष्ट्रीयीकरणाचा ऐतिहासिक निर्णय – १९६९ ची आर्थिक क्रांती

१९ जुलै १९६९ रोजी पंतप्रधान इंदिरा गांधींनी १४ प्रमुख खासगी बँकांचे राष्ट्रीयीकरण केले.
हा निर्णय फक्त आर्थिक नव्हे, तर सामाजिक न्याय, आर्थिक स्वावलंबन आणि राष्ट्रनिर्मितीचा पाया होता.
त्या क्षणापासून बँकिंग क्षेत्र "काही मोजक्या उद्योगपतींच्या तिजोरीतून" जनतेच्या हातात आले.

राष्ट्रीयीकृत बँका: Punjab National Bank, Bank of Baroda, Bank of India, Central Bank of India, Indian Bank, Indian Overseas Bank, UCO Bank, Union Bank of India, United Bank of India, Allahabad Bank, Dena Bank, Canara Bank, Syndicate Bank, Bank of Maharashtra इत्यादी.

📈 परिणाम – बँकिंग पोहोचली प्रत्येकाच्या दारात

इंदिरा गांधींच्या या निर्णयामुळे भारतात समावेशक बँकिंग (Inclusive Banking) ची संकल्पना जन्मली.
१९६९ नंतर काही महत्त्वाचे बदल घडले:

1. ग्रामीण भागात शाखा विस्तार: १९६९ मध्ये ज्या ठिकाणी ८,००० शाखा होत्या, तिथे १९८० पर्यंत ४०,००० पेक्षा जास्त शाखा उघडल्या गेल्या.

2. शेतकरी व लघुउद्योगांना प्राधान्य कर्ज: कृषि क्षेत्रासाठी व कुटिरउद्योगांसाठी स्वस्त दरात कर्ज उपलब्ध झाले.

3. महिलांसाठी आर्थिक स्वातंत्र्य: महिलांना बँक खाते उघडणे आणि कर्ज मिळवणे सोपे झाले.

4. गरिबांच्या बचतीची सवय: छोट्या ठेवी, बचत खाते आणि पोस्ट ऑफिस स्कीम्स लोकप्रिय झाल्या.

5. बँकिंग साक्षरता: समाजात आर्थिक ज्ञानाची जागृती निर्माण झाली.

आत्मनिर्भर भारताची पायाभरणी

इंदिरा गांधींच्या बँकिंग धोरणामुळे आत्मनिर्भर भारताची पहिली वीट रचली गेली.

त्यावेळी “विकासाचे धन” फक्त मोठ्या शहरांमध्ये अडकलेले होते; पण बँकांच्या राष्ट्रीयीकरणामुळे ग्रामीण विकास, शेती, शिक्षण, लघुउद्योग आणि सार्वजनिक क्षेत्रातील प्रकल्पांना गती मिळाली.
१९८० मध्ये आणखी ६ बँका राष्ट्रीयीकृत केल्या गेल्या, ज्यामुळे बँकिंग व्यवस्थेने भारतीय अर्थव्यवस्थेचा खरा कणा म्हणून भूमिका निभावली.

💡 इंदिरा गांधींची दूरदृष्टी – समाजवादी अर्थनीतीचे मूळ

इंदिराजींची विचारसरणी "गरिबी हटाओ" या घोषवाक्यात दडलेली होती.
त्यांनी अर्थव्यवस्थेला सामाजिक न्यायाशी जोडले.
राष्ट्रीयीकृत बँकांनी केवळ अर्थव्यवस्था वाढवली नाही, तर “धनसंपत्तीचे समान वितरण” हे उद्दिष्ट साध्य करण्यास मदत केली.

त्यांनी सांगितले –

“जेव्हा बँका लोकांच्या हाती येतात, तेव्हाच लोकशाही आर्थिक अर्थाने खरी होते.”

📊 आधुनिक भारतात त्या क्रांतीचा वारसा

आज डिजिटल इंडिया, जनधन योजना, UPI क्रांती, डायरेक्ट बेनिफिट ट्रान्स्फर (DBT) या सर्व उपक्रमांचे मूळ त्या राष्ट्रीयीकरणातच आहे.
इंदिराजींनी सामान्य माणसाला बँकेत आणले आणि आजच्या सरकारांनी त्या प्रक्रियेला डिजिटल मार्ग दिला.

त्यांच्या विचारातूनच आजची Financial Inclusion Policy, Women Self Help Groups, Mudra Loan, PMEGP, MSME सक्षमीकरण यांचा पाया तयार झाला आहे.

🌟 निष्कर्ष – एक दूरदर्शी नेतृत्त्वाचा अमर वारसा

इंदिरा गांधी फक्त एक राजकारणी नव्हत्या, तर त्या भारताच्या आर्थिक क्रांतीच्या शिल्पकार होत्या.
त्यांनी बँकिंगला जनतेचा हक्क बनवले, आणि भारतीय अर्थव्यवस्थेला “समाजवादी आत्मा” दिला.

आज जेव्हा आपण UPI, ATM, मोबाइल बँकिंग वापरतो, तेव्हा लक्षात घ्यावे —
या सर्व आधुनिक सुविधांचे मूळ १९६९ मधील त्या ऐतिहासिक निर्णयातच आहे.

📌 मुख्य कीवर्ड्स:
इंदिरा गांधी, भारतीय बँकिंग, राष्ट्रीयीकरण, बँकिंग क्रांती, वित्तीय समावेशन, ग्रामीण विकास, जनतेच्या बँका, समाजवादी अर्थनीती, आत्मनिर्भर भारत, अर्थव्यवस्था, महिला सक्षमीकरण, शेतकरी कर्ज, जनधन योजना, Amarsinh Jagdale Sarkar.

📢 #Facebook Hashtags:

#IndiraGandhi #IndianBanking #BankNationalization #FinancialInclusion #AmarsinhJagdaleSarkar #AarthikKranti #BharatiyaBanking #AtmanirbharBharat #GaribiHatao #BankingRevolution #IndianEconomy #WomenEmpowerment #RuralDevelopment #MSME #IRBIndia

---

हाच तो क्षण होता जेव्हा बँकिंग केवळ व्यवहार न राहता विश्वासाचे प्रतीक बनले —
आणि त्या क्रांतीच्या मध्यभागी होती — इंदिरा प्रियदर्शिनी गांधी!